در واقع اگر انتظار است آموزش و پرورش، انسان های فردا را تربیت کند، ضرورت دارد دانش آموزانی که در مدارس ابتدایی به ویژه، مدارس روستایی و دور افتاده تحصیل می کنند، مورد توجه قرار گیرند. همان گونه که می دانیم کلاس چند پایه مکانی تعریف شده است که در آن بیش از یک گروه از دانش آموزان با سنین متفاوت در یک کلاس و توسط یک معلم آموزش می بینند. در نقاط مختلف دنیا نام های متفاوتی از جمله تدریس کلاس چند سطحی، کلاس مرکب، کلاس تلفیقی و تدریس نیمه؛ بر آن نهاده اند.

با توجه به این که مهارت برنامه ریزی هفتگی در کلاس های چند پایه از جمله ویژگی های بسیار مهم معلم کلاس چند پایه می باشد، در این بخش به عوامل مهمی در این خصوص اشاره می کنیم.

1) فضای فیزیکی

فضای کلاس درس تاثیر بسزایی در تهیه‌ی برنامه‌ی هفتگی کلاس های چند پایه دارد. معلم باید متناسب با فضای کم یا زیاد کلاس درس، روش تدریس خود را انتخاب کند. در فضاهای بزرگ‌تر می توان فعالیت های بیشتری انجام داد؛ مثلا تحرک دانش آموزان بیشتر می شود و در ساعاتی که باید به انجام آزمایش پرداخت یا دانش آموزان را گروه‌بندی کرد، بازده و یادگیری دانش آموزان افزایش می یابد. وجود فضای سبز در محیط آموزشگاه نیز در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان (به ویژه درس علوم) تاثیر زیادی دارد.

2) امکانات و تجهیزات آموزشی

وسایلی فیزیکی هستند که توسط آن ها پیام آموزشی منتقل می شود. بر اساس این تعریف، یک متن ساده‌ی چاپ شده تا پیجیده ترین دستگاه ها، همه رسانه محسوب می شوند. در کلاس چند پایه‌ی شما چه امکاناتی وجود دارد؟ از امکانات موجود بهترین استفاده را ببرید.

3) تعداد دانش آموزان

هر چه تعداد دانش آموزان بیشتر باشد، راحت تر می توانیم آن ها را گروه‌بندی کنیم. تعداد بیشتر دانش آموزان در درس ورزش موثر است و فعالیت های متنوع و بیشتری را می طلبد.

4) ارتباط عمودی و افقی درس ها

با توجه به ارتباط عمودی می توانیم مثلا درس ریاضی سه پایه‌ی نزدیک به هم را در یک ساعت تدریس کنیم. برای این کار می توانیم با روش تلفیقی، مطالب را طوری بیان کنیم که به هر سه پایه تدریس شود. ارتباط افقی هر پایه می تواند پیش زمینه ای باشد برای پایه های بالاتر.

5) موقعیت جغرافیایی

در مناطق سردسیر، به دلیل سرما و یخبندان زیاد فصل زمستان، در پایان سال، کلاس ها دیر‌تر از مناطق گرمسیر تعطیل می شوند. اردو ها و امتحانات و فعالیت های خارج از کلاس و جشن ها باید متناسب با وضعیت آب و هوا تنظیم شوند. در تاثیر موقعیت جغرافیایی بر یادگیری مثلا  دانش آموزان مناطق شمال کشور مطالب مربوط به آن منطقه و آب و هوا را راحت تر یاد می گیرند؛ زیرا در آن شرایط آب و هوایی زندگی می کنند. اما اگر بخواهیم مطالب مربوط به شمال کشور را به دانش آموزانی که در جنوب کشور زندگی می کنند تدریس کنیم، زمان بیشتری لازم است.

6) محتوای کتاب درسی

معلم کلاس چند پایه در هر جلسه دو تا پنج پایه را آموزش می دهد و هم زمان به کار های اداری، آموزشی و پرورشی نیز رسیدگی می کند. هر کلاس تک پایه 25 ساعت تدریس هفتگی دارد و کلاس چند پایه (متشکل از دو تا پنج یا شش پایه) نیز همین تعداد ساعت هفتگی را برای هر پایه دارد. تراکم درس ها و پایه ها موجب تنوع در نوع فعالیت های یاددهی-یادگیری می شود؛ زیرا سطح تنوع در کلاس های چند پایه مشکلی بزرگ در راه رسیدن به یادگیری دیده شده است.

7) تفاوت های فردی

وقتی دانش آموزی را از لحاظ ویژگی هایی مثل قد، وزن، نمره‌ی درسی، دامنه‌ی توجه با میزان مشارکت در فعالیت های اجتماعی با دیگران مقایسه می کنیم، موضوع تفاوت های بین فردی مورد نظر ماست. توجه به تفاوت های بین فردی، به خصوص در سال های اول دبستان، اهمیت فوق العاده ای دارد. معلم باید امکانات موجود را برای بهبود کیفیت آموزش و یادگیری به کار گیرد و با به کار‌گیری دانش آموزان فعال و توانمند به عنوان معلم یار یا جانشین، هم حس وحدت و مسئولیت پذیری را در دانش آموزان ایجاد و تقویت کند و هم کار های آموزشی خود را راحت تر پیش ببرد.

ساعت اول هر روز چه درسی قرار گیرد؟ چرا؟

در جلسه‌ی هم‌اندیشی با معلمان با تجربه‌ی کلاس های چند پایه، بیشتر آن ها ترجیح می دادند که ساعت اول روز، درس های ریاضی، علوم، بخوانیم و بنویسیم در برنامه‌ی هفتگی قرار گیرد. با وجود این بهتر است در ساعت اولیه‌ی پایه‌ی مختلف، درس های متفاوتی قرار داده شود.

انواع برنامه‌های هفتگی در کلاس‌های چند پایه

تعداد ساعاتی که برای هر درس در نظر گرفته می شود، با توجه به مصوبه‌ی شورای عالی آموزش و پرورش در نظر گرفته شده است.

با توجه به توصیفی شدن آموزش، می توان بیشتر به جنبه‌ی تفکر خلاق و ریسک پذیری برنامه ها فکر کرد و با توجه به وضعیت کلاسی و نوع پایه ها، برنامه‌های متنوع و جذابی را برای یک هفته تدارک دید.

با توجه به تعداد پایه‌های هر کلاس، می توان معلم محور یا دانش آموز محور برنامه ریزی کرد. البته بهتر است به تدریج میزان برنامه‌های دانش آموز محور افزایش یابد تا دانش آموز، محور و مرکز یادگیری باشد و معلم ناظر و راهنما.

دانش آموزان باید این قانون را یادبگیرند که: "اول از دوستت بپرس، بعد از معلم"

وجود برنامه‌های مشارکتی نیز در این کلاس ها مهم است تا تعدادی از دانش آموزان به عنوان معلم یار، معلم را در تدریس و تداوم و پیگیری آن یاری دهند.

برنامه تربیت بدنی هر پایه را چگونه در برنامه قرار دهیم؟

تربیت بدنی و ورزش از اموری است که گاهی در مدارس چندان مورد توجه قرار نمی گیرد. برنامه‌ی تربیت بدنی نیز باید توسط کارشناس آشنا به امور و علاقه ها و استعداد ها و توانایی های بچه‌ها تنظیم شود. ساعت تربیت بدنی باید بین هفته پخش شود و مثلا در یک روز انجام نگیرد تا در حین آموزش مواد سنگین مثل ریاضی، تنوع حاصل شود و مغز بچه ها استراحتی داشته باشد تا برای یادگیری‌های بعدی آماده شود. ورزش باید مورد توجه قرار گیرد و از برنامه های ورزشی، به بهانه‌ی آموزش مواد درسی، نباید صرف نظر کرد. استفاده از ساعات ورزشی برای آموزش مواد درسی عقب افتاده، به نظر مفید نمی آید، چون بچه ها خودشان را برای تفریح و ورزش آماده کرده اند و تمرکز لازم را نخواهند داشت.

سعی کنیم در کنار درس های مشکل در یک روز، ساعتی را به ورزش اختصاص دهیم تا دانش آموزان در آن روز از لذت یادگیری برخوردار باشند.

اگر تعداد کم باشد، پایه های پایین را با هم ورزش می دهیم (اول، دوم و سوم) و پایه های بالاتر را با هم (چهارم، پنجم و ششم)

باید دقت داشته باشیم که کلاس های چند پایه تنها به کشور ما اختصاص ندارد، بلکه بسیارند کشور های در حال توسعه و توسعه یافته‌ی دارای کلاس های چند پایه ای که برخی به صورت اختیاری و برخی به صورت اجباری این کلاس ها را تشکیل می دهند. هدف از تشکیل این کلاس ها زیر پوشش قرار داده کودکان واجب التعلیم در مناطق دور افتاده و روستایی است.

فضای آموزشی دو بعد فیزیکی و فرهنگی دارد. بعد فیزیکی فضای آموزشی شامل محوطه‌ی مدرسه، فضای سبز، کلاس ها، آزمایشگاه، نمازخانه، زمین ورزش، سرویس بهداشتی، کتاب‌خانه و مراکز دیداری و شنیداری است که برای محیط آموزش و یادگیری در نظر گرفته شده اند.

بیشتر مدارس چند پایه فضای آموزشی مناسبی ندارند و گاهی فضای فیزیکی آن ها هیچ شباهتی با کلاس درس ندارد؛ حتی معلم با مشکل نظافت کلاس ها نیز رو به روست.

نگاه‌های متفاوتی به کلاس های درس چند پایه وجود دارد. برخی آن ها را جزو معضلات نظام آموزشی می دانند که باید از میان برداشته شود و بعضی دیگر، وجود این کلاس ها را فرصتی برای عملکرد بهتر آموزش و پرورش به شمار می آورند. در کشور های پیشرفته، با وجود امکان دسترسی به آموزش و تسهیلات برای برگزاری کلاس های درس تک پایه، در دوره‌ی ابتدایی نگاه‌ها به سمت ایجاد کلاس های درس چند پایه معطوف است.

 

منبع

محمدی، فرانک و ظفری نژاد، عادل. (فروردین ماه 1397). «کلاس چند پایه و برنامه ریزی پُر مایه». در مجله‌ی رشد آموزش ابتدایی. دوره‌ی بیست و یکم، شماره‌ی 7. صص 35-34.